Dünyamız, iklim değişikliği, biyoçeşitlilik kaybı ve artan hava kirliliği üzere krizlerle başa çıkma noktasında kritik bir dönemece gelmiş bulunmaktadır. Bu sebeple ekonomik kesimlerin tamamında emisyonları azaltıcı ve iklim değişikliğinin olumsuz tesirlerine ahenk sağlamaya yönelik çok çeşitli siyasetlerin hayata geçtiğini yahut yenilikçi teknolojilerin araştırılmasının hızlandığına rastlamak mümkündür. Global krizlere yönelik bu tahlil arayışında atık bölümü de hiç elbet üzerine düşünmeyi gerektiren bölümlerin başında gelmektedir. Bu bağlamda ise bilhassa Türkiye’nin uğraşlarıyla son periyotta memleketler arası kamuoyunda ve siyaset bileşimlerinde giderek kendine daha fazla yer bulan sıfır atık siyasetlerini ve bu siyasetlerin iklim değişikliği ile olan bağlantısını kavramak, önümüzdeki süreçte iklim değişikliği ile gayrette tüm kısımlar açısından değer arz etmektedir.
“Sıfır Atık” tabiri, israfın önlenmesini, kaynakların daha verimli kullanılmasını, oluşan atığın ölçüsünün azaltılmasını, aktif toplama sistemlerinin kurulmasını, atıkların geri dönüştürülmesini kapsayan atık tedbire yaklaşımı olarak Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından tanımlanmakta, bu tarif doğrultusunda adımlar atılmaktadır. Kelam konusu tarif, kullandığımız eserlerin tüm ömür döngüsünü dikkate alan bütüncül bir yaklaşıma odaklanmaktadır. Çünkü atıkları azaltmak için atık idaresi altyapısını düzgünleştirmeye yönelik siyasetler ve yatırımlar elbette kritik kıymete sahiptir, fakat bunun yanında atık ile ilintili olumsuz tesirlerin ortadan büsbütün kaldırılması için artan ölçüde atık oluşumuna katkıda bulunan sürdürülemez tüketim ve üretim alışkanlıklarının temel nedenlerinin de ele alınması gerekmektedir.
Nitekim, Birleşmiş Milletler Etraf Programı (UNEP) tarafından yapılan son araştırmalar, sürdürülebilir tüketim ve üretim siyasetlerinin birçoklarının global seviyede son tüketicilere yönelik düzenlemeler yoluyla sağlanma eğiliminde olduğunu bu nedenle sonlu bir tesire sahip olduğunu ortaya koymaktadır. İşte bu noktada gezegenimizin karşı karşıya olduğu sorunlarının en aza indirilebilmesi için başta emisyonların azaltılması olmak üzere pek çok siyasette sıfır atık uygulamalarının arttığına rastlamak mümkündür.
Atık Bölümünün Sürdürülebilir Olmayan Temelleri
Dünya’nın her yıl 2 milyar tondan fazla evsel katı atık ürettiği ve bu sayının 2050 yılına kadar 3,40 milyar tona çıkması beklenmekte olup, Birleşmiş Milletlere nazaran kelam konusu atıkların yüzde 45’i makûs olarak nitelendirilebilecek bir halde yönetilmekte, makûs yönetilen atıklar da ziyanlı kimyasallar ile sera gazı emisyonlarına neden olmaktadırlar.
Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar Plastik atıklara baktığımızda 1950’lerde 2 milyon ton olan global plastik üretiminin, OECD datalarına nazaran günümüzde yıllık 430 milyon metrik tonun üzerine çıktığı ve bu süratli büyümenin devam etmesinin beklendiği tabir edilmektedir. Kelam konusu plastiklerin yüzde 90’ının üretiminde ise fosil yakıtlar kullanılmakta olup, bu atıkların üçte ikisinden fazlasının kısa müddette atık haline gelen kısa ömürlü eserler ile tek kullanımlık plastikler olduğu belirtilmektedir. Gidişatın motamot devam etmesi halinde ise 2060 yılına kadar plastik üretiminin üç kata çıkacağı da tekrar OECD tarafından dikkat çekilen bir öbür konudur. Öte yandan yapılan araştırmalarda her yıl 12 milyon ton plastiğin okyanuslara atıldığı iddia edilmektedir. Tüm bu çevresel aksiliklerine rağmen bugüne kadar üretilen plastik atığın epey az bir kısmının geri dönüştürülmesi başarılmış; geri kalan kısmı ise yakılmış, tertipli çöp depolama alanlarına atılmış yahut etrafa salınmıştır.
Atık bağlamında besin temasına odaklandığımızda ise her yıl yaklaşık 931 milyon ton besinin israf edildiği hesaplanmaktadır. UNEP tarafından 2021 yılında yayınlanan Besin İsrafı Endeksi Raporu’nun bilgilerine nazaran, 2019 yılında yaklaşık 931 milyon ton besin atığının ortaya çıktığı ve bunun kaynağının yüzde 61 oranında konutlardan, yüzde 26 oranında besin hizmetlerinden ve yüzde 13 kadarının ise perakende kesiminden olduğu ortaya konulmuştur. Ortaya konulan bu sayılara ilaveten toplam global besin üretiminin yüzde 17’sinin israf edildiği bulgusu da dikkate alınması gereken bir öbür konu olarak ortaya konulmaktadır. Haneler tarafından tüketilmeyen ve israf olarak nitelendirilebilecek kıymetli ölçüde besin üretilmesi, çevresel, toplumsal ve ekonomik olarak değerli olumsuz tesirlere sahiptir. Araştırmalara nazaran, tüketilmeyen besinlerle ilişkilendirilen emisyonların toplam global sera gazı emisyonlarının yüzde 8 ila 10’u oranında olduğu kestirim edilmektedir. Velhasıl atıkların hakikat bir halde idaresine ait kâfi olmayan siyasetler gezegenimize farklı açılardan ziyan vermektedir.
Bu bağlamda iklim değişikliğiyle ve başka sorunlarla çaba etmek için başvurulan siyasetlerden elde edebileceğimiz etkiyi artırmak bakımından sıfır atık ve döngüsel iktisat bağlantısını de ortaya koymamız fayda sağlayacaktır. Daha evvel de tabir edildiği üzere sıfır atık, atık idaresinde atık oluşumunu ortadan kaldırmayı ve kaynak tüketimini en aza indirmeyi amaçlayan bir paradigma değişimini temsil etmekte, eserlerin tüm ömür döngüsünü dikkate alan kapsamlı bir yaklaşım izlemektedir. Bu kapsamda sıfır atık siyasetleri, atıkların ortaya çıkmalarının önlenmesini öncelikli gaye belirleyerek, atık azaltımı için bir çerçeve sunmayı amaçlamaktadır.
Döngüsel iktisat ise, materyalleri ve kaynakları mümkün olduğu kadar uzun mühlet kullanımda tutmayı amaçlayan ekonomik bir model olarak tanımlanabilmektedir. Tekrar kullanılabilen, onarılabilen yahut geri dönüştürülebilen eserlerin dizaynını teşvik ederek al-kullan-at üzere doğrusal bir yaklaşımdan döngüsel bir yapıya geçilmesini ve böylelikle atık oluşumunun en aza indirilmesini öngörmektedir. Bu sebeple de sıfır atık siyasetleri ve döngüsel iktisat ortasındaki bağlantı, iklim değişikliği çerçevesinde gerekli olan amaçlara ulaşmanın ayrılmaz bir kesimi olarak siyaset bileşimlerinde konumlandırılmalıdır. Sıfır atık uygulamalarını döngüsel iktisat çerçevesine entegre ederek, sera gazı emisyonlarını tesirli bir halde azaltmak, kaynakları korumak, sürdürülebilir üretimi teşvik etmek ve üretici ile tüketicilerin davranışlarında tabiat dostu bir değişikliği sağlamak mümkündür.
SIFIR ATIK İLE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİYLE UĞRAŞ MÜMKÜN
Sıfır atık siyasetlerinin pek çok farklı alanda iklim değişikliğine olumlu yansımaları bulunmaktadır. Besin israfı boyutuna baktığımızda, yüksek gelirli ekonomilerde besinlerin yüzde 35’e kadarının tüketiciler tarafından israf edildiği varsayımına dayanan bir akademik çalışmada 2050 yılına kadar besin atıklarının yüzde 50’sinin azaltılması durumunda önlenen emisyonların 26,2 Gigaton CO2’ye eşit olabileceği bulgusuna erişilmiştir. Ayrıyeten bu atıkların önlenmesi sayesinde artan tüketimin neden olduğu tarım yerlerinin verimsizleşmesi üzere sorunların de önüne geçilebileceği, bu tedbir sayesinde de önemli bir emisyon azaltımı sağlanabileceği bedellendirilmektedir. Bir öbür çalışmada ise besin atıklarına yönelik uğraşların önlenen besin atığı tonu başına 0,8 ila 4,4 ton CO2e ölçüsünde bir emisyon azaltımını sağlayabileceği, daha kapsamlı bir stratejiyle global sera gazı emisyonlarının yüzde 2 ila 5’i oranında düşürülebileceği hesaplanmıştır.
Plastik atıklara yönelik alınacak önlemler ile UNEP, ülkelerin yine doldurulabilir şişe sistemleri yahut depozito programları üzere yine kullanım seçeneklerini teşvik etmesinin 2040 yılına kadar plastik atığı yüzde 30 oranında azaltabileceği bulgusunu kamuoyuyla paylaşmıştır. Geri dönüşümün daha istikrarlı ve karlı bir teşebbüs haline getirilmesinin ehemmiyetine de vurgu yapan kuruluş, fosil yakıt sübvansiyonlarının kaldırılması halinde ek bir yüzde 20 azaltımın sağlanabileceğini, plastik paket ve poşetler üzere eserlerin kompostlanabilir gereçlerle ikame edilmesi durumunda ise ek olarak yüzde 17 oranında daha plastik kirliliğinin düşürülebileceğinin altını çizmektedir.
Sıfır atık siyasetlerinin bir öbür faydası ise metan emisyonlarının azaltılması sayesinde gerçekleşmektedir. Metan, sanayi öncesi periyottan bu yana ısınmanın yaklaşık yüzde 30’undan sorumlu olan son derece güçlü bir sera gazı olarak tanımlanabilmektedir. İnsan kaynaklı metan emisyonlarının ise birçok fosil yakıtlar, atık ve tarım olmak üzere üç daldan kaynaklanmaktadır. Atık dalında, çöp depolama alanları ve atık su, emisyonların yaklaşık yüzde 20’sine sebep olmaktadır. Bahse bahis çöp depolama alanları, bir kere kapatıldıktan sonra içinde oksijen tutmayacak biçimde tasarlanmıştır. Bu durumda, artık yiyecek ve misal atıklar ile biyolojik olarak parçalanabilir gereçler oksijen yokluğunda ayrışmakta, bunun sonucunda da CO2’den 25 kat daha güçlü olan metan ortaya çıkmaktadır. Birleşmiş Milletler, metan emisyonlarının süratle azaltılmasının, gezegenin iklim değişikliğini yavaşlatmak için sahip olduğu en yeterli, en süratli baht olduğunu kıymetlendirmektedir. Hasebiyle, nizamlı çöp depolama sistemleri aracılığıyla metan emisyonlarının azaltılması, iklim değişikliğiyle uğraş için değerli bir siyaset olarak görülmektedir. Gerçekten, İklim ve Pak Hava Koalisyonu (CCAC) ve UNEP tarafından yayınlanan Global Metan Değerlendirmesi, insan kaynaklı metan emisyonlarının bu on yılda yüzde 45’e kadar azaltılabileceğini göstermekte, bu tıp azaltımların, 2045 yılına kadar yaklaşık 0,3°C’lik global ısınmayı önleyeceği ve Paris Muahedesi’nin global sıcaklık artışını 1,5°C ile sınırlama maksadıyla dengeli bir yol izlenmesinin mümkün olabileceğini ortaya koymaktadır.
Sıfır atık siyasetlerinin sunduğu en büyük faydalardan bir tanesi de yeni eserler üretebilmek için geri dönüştürülmüş materyaller kullandığımızda tasarruf ettiğimiz güç olarak ortaya çıkmaktadır. Yeni eserlerin üretim süreçlerinde geri dönüştürülebilir unsurlardan yararlanarak üretim gerçekleştirmekten yüzde 30 ila 90 ortasında daha az güç gerektirebilmektedir. Öbür taraftan, sistemli çöp depolama ve yakma üzere klâsik atık idaresi uygulamaları güç ağır olmaları sebebiyle değerli ölçüde emisyona neden olmaktadır. Bu kapsamda, besin artıkları çöp alanlarına gönderilmek yerine ayrıştırılıp işlendiklerinde, yeni besinler yetiştirmek için kompost üretebilmek ve toprağın atmosferden CO2 çekmek için karbon yakalama kapasitesini artırabilmek mümkün hale gelmekte, biyogaz kullanımı yoluyla güç geri kazanımı sunabilmektedirler. Ayrıyeten günümüzde besin sistemleri önemli verimsizlikler barındırmaktadırlar. Bunlardan bir tanesi de besin eserlerinin tüketiciye dahi ulaşmadan evvel nakliyat kademesinde önemli bir emisyona neden olmalıdır. Besin atıklarının önüne geçilmesi sayesinde bu bağlamda da emisyonların azaltılmasının mümkün olacağı kıymetlendirilmektedir.
UNEP tarafından gerçekleştirilen tahlillere nazaran, sıfır atık stratejileri sayesine global atık emisyonlarının yıllık yüzde 84 oranında azaltılabileceği öngörülmektedir. Bahse husus siyasetler muvaffakiyetle hayata geçirilebilirse, ortaya çıkacak tablonu yıllık 300 milyon aracın yollardan çekilmesine muadil bir tesir yaratacağı kıymetlendirilmektedir. Bir öbür dikkat cazibeli konu ise global atık üretiminin öbür tüm çevresel kirleticilerden daha süratli artmasıdır. Bu nedenle, atık bölümünde atılacak adımların, sera gazı emisyonlarının azaltılmasında mevcut öngörülerin çok ötesinde bir tesire sahip olabilme niteliğine haiz olduğu düşünülmektedir. Memleketler arası Katı Atık Derneği, bertaraf, geri dönüşüm, kompostlama ve arıtma dahil olmak üzere tüm atık idaresi hareketleri dikkate alındığında, atık bölümünün global olarak sera gazı emisyonlarının yüzde 10 ila 15’ini azaltabileceğini iddia etmektedir. Bunlara ilaveten atık üretimini azaltmaya yönelik döngüsel iktisat çerçevesinde hayata geçirilen aksiyonlar de dikkate alındığında kesimin, global emisyonların yüzde 20’sine kadarını azaltabileceği bedellendirilmektedir.
DÜNYADA SIFIR ATIK SİYASETLERİ TÜRKİYE’NİN ÖNCÜLÜĞÜNDE GELİŞİYOR
2017 yılında, Sayın Emine Erdoğan’ın himayesinde Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca başlatılan Sıfır Atık Projesi kapsamında bugüne kadar 19 milyon şahsa sıfır atık eğitimi verilmiş, bu bağlamda kamuoyunun bahse ait şuurunun artırılması amaçlanmıştır. Bu müddet zarfında plastik poşet kullanımı yüzde 62,5 azaltılırken, 31 bin 500 ton sera gazı salımı engellenmiş, 164 bin bina ve yerleşke Sıfır Atık İdare Sistemine geçirilmiştir. Öte yandan, 572 milyon metreküp su tasarrufu sağlanmış, 180 bin ton deniz çöpü toplanmıştır. 2002’de yüzde 1 olan geri kazanım oranı, 2022’de yüzde 27’ye yükselmiş olup, bu oranın 2023 yılında yüzde 35’e çıkarılması hedeflenmektedir. Faydaları sadece saydıklarımızla kalmayan sıfır atık siyasetlerine ülkemiz iktisadına yararları açısından baktığımızda ise “Sıfır Atık Hareketi” ile 62,2 milyar liralık ekonomik yarar sağlandığı görülmektedir.
Türkiye’nin bu alandaki muvaffakiyetinin ve deneyimlerinin tüm dünyanın karşı karşıya olduğu krizlere yönelik siyasetlere bir örnek niteliğinde olması sebebiyle Türkiye’nin teklifiyle, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 14 Aralık 2022’de, 30 Mart tarihini her yıl kutlanacak Milletlerarası Sıfır Atık Günü olarak ilan eden kararı kabul etmiştir. Milletlerarası Sıfır Atık Günü, sürdürülebilir üretim ve tüketim alışkanlıklarını teşvik etmeyi ve sıfır atık projelerinin 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemini nasıl hızlandırdığına dair farkındalığı artırmayı amaçlamaktadır.
Öte yandan, Türkiye’nin Paris Mutabakatına taraf olduktan sonra sıfır atık siyasetleri bağlamında pek çok adım attığını vurgulamak gerekmektedir. Bu çerçevede en değerli ticaret partnerlerimizden olan Avrupa Birliği (AB) ile de ikili ilgilerimiz çerçevesinde Avrupa Yeşil Mutabakatı’na (AYM) ahenk sağlanması noktasında döngüsel iktisat kapsamında sıfır atık ile ilintili çalışmaların da değerli bir yeri bulunmaktadır. Ülkemizin hazırlamış olduğu AYM Hareket Planı kapsamında belirlenen dokuz ana başlıktan biri “Yeşil ve Döngüsel Bir Ekonomi” olarak belirlenmiş, başlık altında bilhassa atık su ile atık idaresi çerçevesinde adımların atılması planlanmıştır. Öte yandan bir başka başlık olan “Sürdürülebilir Tarım” çerçevesinde ise besin ve ziraî üretimde atıklar ile artıkların geri dönüşümlerinin sağlanmasına yönelik çalışmaların gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Aksiyon Planını takip eden süreçte “Atık Getirme Merkezlerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Sıfır Atık Uygulamalarına Ait Yol ve Esaslar” yayınlanmış, 2022 yılında Orta ve Uzun Vadeli Programa sıfır atık dahil edilmiş, “Atık toplayıcıları genelgesi“ yayımlanmıştır. Türkiye’nin bu alanda atacağı örnek adımların devamı da gelecektir.
Değindiğimiz üzere sıfır atığın ve döngüsel iktisadın iklim değişikliği çerçevesindeki kritik rollerinin daha net anlaşılması sayesinde atılacak kararlı adımlarla, israfın geçmişte kaldığı bir dünya yaratabilmek ve gelecek kuşaklar için sürdürülebilir ve güçlü bir gelecek inşa edebilmek mümkün gözükmektedir. Bu bağlamda bilhassa 2053 net sıfır gayesine yönelik adımlarımızı atarken iklimi ve biyoçeşitliliği koruyan, hava kirliliğini engelleyen ve etrafa hassas olan bir ekonomik yapı inşa edebilmeyi başarmamız bizim ellerimizdedir.